{UAH} Wanji? Did someone say Mmese? OLUMBE LW'EMMESE
From: Remigius Kintu <bikira10@hotmail.com>
Date: 2011-04-20 16:06 GMT+02:00
Subject: {UAH} OLUMBE LW'EMMESE
To: ugandans-at-heart@googlegroups.com
OLUMBE LW'EMMESE
Bya Remigius Kintu
June 3, 1997
Omwami Yakobo Balyokwabwe mutabani wa Ziriddamu yasenga ku kyalo Kiwanguzi mu ssaza ly'e Bugunda. Yakobo yalima nnyo nagaggawala nakamala bumazi. Ekibanja kye kiriko olusuku nnakitokolo lwa yiika kkumi, omusiri gw'emwanyi gwa yiika 20. Yasiba yiika 70 ssengenge mw'alundira ente ze n'embuzi. Okwo yongerako emisiri mw'alima emmere eyempeke egiwererako nga nagyo gy'emala obunene buli gumu. Lw'aba akungudde ebirime nga omuwemba, ebinyebwa oba kasooli, ebyagyi bijjula ne bibooga. Essaza ly'e Bugunda Mukama yaliwa obugimu bwa kitalo kuba mutuuze wakwo w'atudde akkalidde bulungi ddala. Abantu baakwo bagagga ate bantubalamu ebitagambika nga n'okweyagala kwe batadde. Bamanyi okuyiisa omwenge oguwooma ennyo oguleeta n'abemitala w'omugga.
Teluludde, mu mwaka gwa 1959 ne 1960, ekyeeya perekeca kyayaka mu ssaza lye Bulinkutu nekizimula. Emmere yaggwa mu byaalo byayo. Abantu ne batandika okubuna emiwabo nga banoonyereza webanaafuna ak'okulya. E Bulinkutu eyo waali wamanyidwako nga bwe waliyo emmese eza mususu era nga kigambibwa mbu ol'okusokomera kwazo kwe kwaava enjala yaayo. Enjala eyabuza emmere y'abantu yaluma n'emmese zaayo. Mususu zaayo nazo zaddukayo nga zigenda ziwunawuna zinonya akokulya mu bitundu ebyesuddeko ewala kwe kutuuka ku kyalo Kiwanguzi gye zaasanga ebyagyi ebifumbekedde emmere eya buli kika.
Abantu b'oku Buwanguzi baali tebamanyidde lunnabe lwa mmese zibaliira birime byabwe. Era nga tebanyi na kabi mmese ke zireeta mu bulamu bwa bantu. Baalabanga emmese ezirina enyindo empanvu n'obuswiiriri nga zigenda ziffefetta buli wantu ne babiyita bya lusaago.
Emmese zaasenserera ebyagyi by'emmere ne zeekola ekigenyi. Ab'okuyaalo nga bali kwekubira kabisi na kufuluuta. Nga zimaze okubunduguza, zatandikirawo okufukumula oluseregende lw'obwana nezizaala ng'ejjano mu kaseera mpa wekazira. Waaliwo akawonvu abakyala gye baasuulanga ebisaaniko nga bakatumye "Basiima mulimi". Mususu bwe zatuuka omwo nezikubamu enfo n'ezisiisira. Zaanyakulanga buli kalonda yenna neziserengesa mu kawonvu ako nezitandika okusenyenta kinnawadda. Ebyagyi omwali mukuumibwa ebinyebwa, kasooli, entungo, obulo, omuwemba zabisenserera obutataliza na kimu. Emisiri gya muwogo n'egya lumonde zagiwuukuula nezimusimulayo. Zaakuba emikwesese mu mayumba ne mu ssabo ne zituukayo. Engatto z'abasiraamu ze baaleka ebweru nga bali mu Mizigiti zaazirumako amaliba endala nezizikulubeesa. Ebitundutundu byaazo ebimu byasangibwa eyo mu nkoola, ebirala mu bufo obwekusifu ne mu luwonvu lwe "Basiima mulimi". Amajambiya agaaliko obuliba n'obwambe obwasalanga ennyama mu butale ne mu biyungu by'abantu zaabukokotako ebiti nebisigala nga bya ngera. Amasanduuku g'engoye zaagalumaaluma gonna nezizaaliramu abaana baazo. Ekisumbi mwami Balyokwabwe mweyasimiranga ensimbi ze, emmese zakigwaako neziwemmenta emivumbo gya ssente ezempapula. Okumanya emmese zino njoozi, amasefuluya n'amasowaani g'abeene mwe zaakubiranga embirigo emisana n'ekiro. Tezaakoma okwo, nezitandikanga n'okuluma ebigere by'abaana nga beebase mu bitanda byabwe. Waaliwo n'amabujje agazazikiddwa mu bibaya olumu bazadde baago baasanga enyindo ezaliko eminyira n'amatu biliiriddwa emmese.
Emmese zeefuula mukoko nga buli kanyomero k'otunulamu, ku mmese kw'okuba amaaso. Emmese zajamawaza amaka g'abantu nezikamala. Kyatuuka okukwasa abantu ensonyi okukyaza omugenyi awaka, kubanga mu ntebe mw'onamutuuza, emmese ze ziba zamusooseemu. Ate olwendo mw'annanywera otuuzi zirufubutukamu nga nga oluwanulayo.
Olumu mwami Ziriddamu yali akyaddeko ewamutabani we Balyokwabwe n'akigwaako. Ekiro aba yeebase, emmese nezibba enkuufiira ye gye yali atuumye erya "mugalula" nezigilumaluma obulere. Tezaakoma ku nkufiira yokka naye n'empale ye eya wulutu gye yali ayita "lunaakoma" nayo zaagirumaluma. Zaamulumba ne mukitanda nga yebase nezitandika okumuluma ebigere nga bwezifuuyirira nnyini. Okumanya emmese mususu zaali zitaamye, zaalumba omuzinga gwenjuki ogwali mu lusuku ewa mwami Tamulengedde neziguwomoggola.
Bwe bwakya ku makya, muzeeyi Ziriddamu yatuuza mutabani we n'amugamba nti emmese zireese akannyamberege mu makago ne ku kyalo kyonna. Bwekityo tutekwa okubaako kye tukikolako. Mukamwana naye olwawulira nga Ssezaala alidde mu ttama, yavaayo n'agamba nti "Taata njogedde enfunda eziwerako naye munnange oyo adda mu jjo juuzi; nga asika bulangiti. W'obimugambira we bikoma nga adda mu mwenge ne banne kuba yesigula nti tukyalinawo emmere gye tulya. Ne bulangiti oba zigikubamu ebituli, kasita ekyamubugumya. Ate ye bw'aba yetamiiridde tawulira kyakaali mmese gye zikuba mu nju. Ate tatunula nayo nga amasefuluya n'amasowaani ngesiba ku lwebagyo emmese zireme kugaligitiramu. Ate taata omwami w'ekyalo waffe ebintu ebiruma abantu ba kuno tabiriiko. Yemalidde ku gwa kutunda waragi na bawala bomu town".
Ziriddamu yalayira nti tagenda kuseguka kuleka bazzukulube kuliibwa mmese nga ekyalo kyonna kibetese matama. Mu kasattiro akayitirivu, omukamwana yayita bakyala banne ku kyaalo nebawaliriza Omwami w'ekyalo atuuze abaantu be bateese ku mmese ezibafuukidde olunnabe. Omwami yalaba biri bityo kwe kwekangabiriza n'ayita olukiiko bateese ku lunnabe lwemmese ezikyase mu kyalo. Abakyala besala akajegere nga bakaazakaaza omwami w'ekyalo n'abaami babwe olwobulagajjavu obwensusso bwebalaze. Abakyala baaleta abaana babwe emmese bezirumye ebigere n'engalo. Baaleta amasanduku g'engoye n'amakutiya omwali ebirime byabwe agalumiddwalumiddwa emmese. Abakyala nga bamaze okulinnya mu kyoto, abaami nabo bekangabiriza neboogerako ku lunnabe lwe mmese.
Oluvannyuma bonna bakkiriziganya nti buli muntu ku kyalo alaba emmese atte nzite; ne bweba nga nto oba nkulu esaana efe tugiwone. Olukiiko lwasalawo n'okukozesa amagezi amalala aganaayamba okwanguya omulimu gwokwewonya emmese mu kyalo. Tebaalwa nga boolekera maduuka e Kitemu okugulayo obumasu n'obutwa bw'emmese. Mwami Zaavuga ye yakwata ligenda Kitugiro gye baali babazigidde alina kkapa enyingi z'atunda. Yogayoga byonna babireese. Abaana b'essomero abaali mu luwummula nabo babwenyigiramu. Mu kifo kyokulima, baatandika omuyiggo gw'emmese nga bazitega ensoggo naddala mu mikwesese gyazo ne mu misiri gya lumunde. Baaasima olunnya lwa fuuti nga 7 mwebasuula zebaba basse. Mu sabiiti nga bbiri bali bamaze okujjuza ebinnya ebyo nga bitaano biramba. Kkapa omwami Zaavuga ze yaleeta zaalya nezituuka n'okubyeviirako. Ezaafanga obutwa zaavundira mu bunyomero ne mubusegguusi ekyaviiramu ekyalo kyonna okucuuma ekivundu ky'emmese.
Omwezi gumu nga guyiseewo, mususu n'enyindo zaazo empanvu byatandika okuba eby'ekkekwa mu mayumba g'abantu, obutebenkevu nebudda ku kyalo.
Amawulire g'olunnabe lw'emmese mu ssaza lye Bugunda gaali gatalaaze ebitundu bingi eby'ensi. Omunnamawulire eyava e Kenya bwe yatuuka mu kitundu kye Bugunda okunonyereza ebibadde byogerwa abatambuze ku mmese, abantu bamubuuza nti lwaki tewajja nga zikyekuuliisa naawe zikulumeko ebigere otegere kyetubaddeko emyaka gino gyonna? Baamulaga emikwesese gyazo mwezasalimbiranga emisana n'ekiro, ebintu bye zaayonoona ko noluwonvu "Basiima mulimi" lwe zaali zifudde enfo yazo. Omwami Zaake, eyaliko Ssabagabo yamugamba nti "newankubadde mu myaka egiyise twazindwako enzige n'ebiwojjolo, abantu ba kuno babadde tebakyankalanyizibwangako kutuuka nga luno emmese kyezibakoze." Omunnamawulire oyo bwe yali addayo ewabwe, abatuuze b'oku Kiwanguzi baamusibirira essanduku y'ebifananyi ebiraga kalonda w'ebintu ebyali biriiriddwa emmese, ebigere by'abaana ebikokoteddwa n'enjala ezitunguddwamu, n'obujulizi obulala obukakasa akabenje emmese mususu kezaaleeta mu ssaza lye Bugunda.
Okuva olwo abantu b'oku Kiwanguzi baayiga. Tebakyagumikiriza mmese yonna kuyinaayina mu kyalo kyabwe. Webagisanga wonna bakuba bukubi ku mutwe. Balabula abantu b'omu Bugunda n'emitala nti emmese lumbe lwa kirago. Oba mwagala emirembe mu byaalo byammwe, mwewale emmese. Buli maka gasanye gabe n'akamasu oba obutwa bwemmese muzittenga.
Okuva emmese lwe zattibwa neziggwawo, emirembe gyadda mu byalo.
UAH is devoted to matters of interest to Ugandans and Africans in general. Through enlightening, we believe we can make the population aware that it is them,not the government,to decide on how to run their life, cheque book, retirement, education, and family.To unsubscribe from this group, send email to Ugandans-at-Heart unsubscribe@googlegroups.com or abbeysemuwemba@googlemail.com. Also visit the 'UAH' Blog at: http://ugandansatheart.wordpress.com/
Disclaimer:Everyone posting to this Forum bears the sole responsibility for any legal consequences of his or her postings, and hence statements and facts must be presented responsibly. Your continued membership signifies that you agree to this disclaimer and pledge to abide by our Rules and Guidelines.To unsubscribe from this group, send email to: ugandans-at-heart+unsubscribe@googlegroups.com or Abbey Semuwemba at: abbeysemuwemba@gmail.com.
0 comments:
Post a Comment